نسبت عقل و عاقل در منابع وحیانی و حکمت صدرایی

از جمله مباحث مهمی که در طول سالیان سال بین عرفا و فلاسفه مسلمان و حتی قبل از اسلام، موردتوجه و نظر بوده، بحث در مورد نسبت عقل و عاقل یا عاقل و معقول است. در بین فلاسفه مسلمان، اقوال متفاوتی در مورد چیستی این نسبت بیان شده؛ اما دو قول و دو نظر که از همه مهمتر بوده و بقیه اقوال را تحت الشعاع قرار داده، نظرات دو فیلسوف بزرگ؛ یعنی صدرالمتألهین و بوعلی سینا است. که اولی، قائل به اتحاد عقل و عاقل است و دومی منکر اتحاد,که در این تحقیق از مدعای إبن سینا به إنفصال یاد می شود. در کنار این دو فیلسوف، برخی دیگر که عمدتاًمنتقد فلسفه هستندو به أهل تفکیک مشهورند، معتقدند آنچه ازمنابع وحیانی در مورد نسبت عقل و عاقل به دست می آید، مخالف نظر فلاسفه است و برای مدعای خود به آیات و روایات بسیاری استناد می کنند. أهل تفکیک می گویند: نسبت بین عقل و عاقل، إنفصال و جدایی است؛ البته نه آن إنفصالی که إبن سینا قائل است. لذا سوال اصلی و مسأله این است که از دیدگاه آیات و روایات، این نسبت چیست؟ و چگونه است؟ آیا مدعای صدرالمتألهین موافق و مطابق قرآن و روایات است؟ یا نظر إبن سینا؟ و یا مدعای أهل تفکیک؟ و یا اینکه منابع وحیانی چیزی غیر از این سه نظر می گوید؟ بعد از تبیین و توضیح هرکدام از این سه نظر و ذکر أدله و مویدات ایشان, خورشید حقیقت از پس ابرهای ابهام رخ می نماید و یا حداقل با توجه به دلایل و مویدات هرکدام، می توان گفت کدام از این سه نظر به صواب نزدیکتر است. پس از بررسی هرکدام از این آراء و أدله روشن می شودکه دلایل و مویدات صدرالمتألهین برای مدعای خود کامل و وافی است و اشکالات و نقدهای إبن سینا و أهل تفکیک نمی تواند خدشه ای بر این بنیان محکم و استوار وارد نماید؛ بویژه اشکالات و نقدهای أهل تفکیک که عمدتاً مبتنی است بر وجدان و یافتن های شخصی. لذا اتحاد ملاصدرا نه تنها با کتاب شرع و منابع وحیانی تعارض و مخالفت ندارد؛ بلکه با کتاب نفس هم مطابق است. به عبارت دیگر به یقین می توان گفت: اتحاد صدرالمتألهین، حداقل نسبت به این دو نظر مذکور به صواب نزدیکتر است.